از کتابخانه مخفی سوریه جنگ‌زده تا کتابخانه واتیکان

زیر خیابان های حومه دمشق، در شهر کوچک داریا، قفسه‌های کتاب پنهان شده‌اند که از بمباران‌های ساختمان‌های بیرون در امان مانده‌اند. از ۴ سال پیش، داوطلبانی در این شهر، ۱۴ هزار کتاب را از خانه‌های نیمه‌ویران بیرون کشیدند و در اینجا قرار دادند و آنها را نمایه کردند. این مکان از بیم هدف قرار گرفتن در طی درگیری‌ها، مخفی نگاه داشته شده است. کتابخانه مخفی سوریه، یک ذخیره حیاتی برای مردم مصیبت‌زده محسوب می‌شود. عبد الباسط الاحمر یکی از شهروندان سوری در این مورد می‌گوید که همان طور که بدن به غذا نیاز دارد، روح هم نیازمند کتاب است.

اما مسلما این تنها کتابخانه مخفی تاریخ نبوده است. در طول تاریخ فشارهای مذهبی و سیاسی و جنگ‌ها، باعث شده‌اند که انسان‌ها بارها و بارها دست به مخفی زدن کتاب‌ها بزنند، مجموعه‌های خصوصی ایجاد کنند و حتی کتاب‌ها را در غارها مخفی کنند.

در حاشیه صحرای گوبی در چین. شبکه‌ای از غارها وجود دارند در دونهانگ هزاران راهب بودایی تائویست از هزار سال پیش، غار-کتابخانه‌های حفاظت‌شده ایجاد کردند. در سال ۱۹۰۰ یک راهب به نام وانگ یوآنلو -یک نگهبان غیررسمی غارها- یک در مخفی کشف کرد که به دخمه‌ای پر از  کتاب‌های خطی از قرن ۴ تا ۱۱ منتهی می‌شد.

بعد از تماس وانگ، مقامات استانی علاقه کمی به اسناد نشان دادند. ولی اخبار مربوط به غار پخش شد و یک محقق مجارستانی به نام آریل اشتاین او را قانع کرد که ۱۰ هزار عدد از این دستنوشته‌ها را بفروشد. خریدارانی از فرانسه، روسیه و ژاپن او را دنبال کردند و بیشتر این متون تاریخی از غار خارج شد. بر اساس نوشته‌های مجله نیویورکر تا سال ۱۹۱۰، یعنی زمانی که دولت چین دستور داد که باقی اسناد به پکن منتقل شود، فقط یک پنجم گنجینه باقی مانده بود.

در سال ۱۹۹۴ کارزاری برای دیجیتال کردن این اسناد به نام پروژه بین المللی دونهانگ، به رهبری کتابخانه بریتانیا شروع شد. کسی نمی داند چرا غارها پنهان و مهر و موم شده بود. اشتاین بر این باور است که برای طول عمر بیشتر کتاب‌ها، ولی یک تاریخدان دیگر، بیم حمله به امپراتوری ژی ژیا را مطرح می‌کند و دیگران هراس از حمله مسلمانان را دلیل این امر می‌دانند که البته این حمله مسلمانان هیچ وقت رخ نداد.

علت هر چه می خواهد باشد، محتویات این غارها تصور ما را تاریخ از یک قرن پیش تغییر داده‌اند. قدمت یکی از این اسناد به نام سوترای جواهر به سال ۸۶۸ بر می گردد و نخستین کتاب چاپ شده تاریخ به شمار می رود و ثابت می کند که چاپ از اروپا شروع نشده است. البته این چاپ کتاب در مقیاس انبوه و صنعتی نبوده است.

یک مکان دیگر نگهداری کتب مذهبی، جایی است که در سال ۱۶۱۲ بنیان نهاده شد. اسناد محرمانه واتیکان از بیش از هزار سال پیش دست‌مایه تئوری‌های توطئه بوده‌اند و  اگر کتاب فرشته‌ها و شیاطین دن براون را خوانده باشید، با این مفهوم آشنا هستید. شایع است که در این کتابخانه، جمجمه‌های فرازمینی‌ها، اسناد شجره‌نامه مسیح و حتی یک ماشین زمان به نام کرونوویزر نگهداری می‌شود! این ماشین توسط یک راهب بندیکتی اختراع شده بود تا با آن به زمان گذشته برگردد و به صلیب کشیده شدن مسیح را فیلمبرداری کند!

اما واتیکان برای جلوگیری از ساخته شدن چنین شایعاتی در سال‌های اخیر تا حدی دسترسی را آزاد کرده است و نمایشگاهی از اسناد را در موزه‌ای در رم به اره انداخته است. البته نخستین بار پاپ لئوی سیزدهم در سال ۱۸۸۱ اجازه داده بود که تاریخدانانی که با دقت انتخاب شده بودند به اسناد دسترسی پیدا کنند و پژوهشگران از آن استفاده کنند. البته گشت و گذار آزاد در این گنجینه اسناد ممنوع بود.

اما از سال ۱۹۳۹ این دسترسی از بین رفت. در این زمان پیوس دوازدهم پاپ شد و قسمتی از آرشیو که موجب نگرانی شخصی کاردینالها شده بود دیگر در دسترس عموم قرار نگرفت.

این اسناد در یک پناهگاه که بخشی از قصر سنت پیتر است، نگهداری می‌شوند و به وسیله گارد سوئیس و پلیس واتیکان محافظت می‌شوند. از میان اسناد مهم می‌توان به اسنادی از ارتباط و تماس‌های واتیکان با موزارت، آراسموس، شارلمانی، ولتر و حتی آدولف هیتلر! حتی درخواست هنری هشتم برای طلاق از کاترین که کلیسای رم، رد کرد، در همین مکان نگهداری می‌شوند. هنری سرانجام طلاق گرفت و در پی آن تماس کلیسای انگلیس با رم قطع شد..

در این آرشیو اسناد مهمی از پاپ لئوی دهم هم یافت می‌شود که سال ۱۵۲۱ مارتین لوتر را تکفیر کرد. یک سند خطی از محاکمه گالیله، یک نامه از میکل آنژ که به خاطر عدم پرداخت شکایت کرده بود، هم در میان اسناد باارزش است.

علت در امان ماندن کتابخانه دیگری که می‌خواهیم در موردش برای شما بنویسیم، محافظت نیروهای مسلح نیست، بلکه این بار فراموشی به کمک کتاب‌های این کتابخانه آمد. این کتابخانه در قاهره قدیم قرار دارد، مدتها کاملا به فراموشی سپرده شده بود تا اینکه یهودیان رومانی پی به اهمیتش بردند. اما تا سال ۱۸۷۴ یعنی زمانی که دو خواهر دوقلوی اسکاتلندی به نام اگنس لوییس و مارگارت گیبسون، تعدای از این اسناد را به همکارشان در دانشگاه کمبریح نشان دادند، کسی متوجه اهمیت این کتابهانه نشده بود.

بر اساس قوانین مذهبی یهودی‌ها هیچ کاغذ و سندی که نام پرودگار بر روی آن درج شده، نباید به دور ریخته شود.

در دیوارهای کنیسه بن عزرا، ۲۸۰ هزار دستنوشته عبری یافت شده است. یهودی‌ها به این کتابخانه‌های مخفی گنیزا genizah می گویند که به معنی آرشیوی از چیزهای مخفی است. هزار سال تمام ،جامعه یهودی در قاهره قدیم که فوستات خوانده می‌شود، این متون را ذخیره می‌کردند و این گنیزای قاهره دست‌نخورده باقی ماند. از آنجایی که یهودیان قرون وسطا بدون نوشتن نام خدا، هیج جیزی را نمی‌نگاشتند، خواه نامه‌های شخصی یا قهرست خرید، گنجینه وسیعی از تاریخ به همین واسطه جمع‌آوری شد که بازه زمانی‌اش از قرن نهم تا نوزدهم است.

این اسناد دانش ما در مورد یهودیان, خاورمیانه و منطقه مدیترانه در اعصار میانی تغییر داده‌اند.این اسناد گویای ارتباط تجار یهودی یا مسیحیان و مسلمانان هستند و نشان می‌دهند که میزان تحمل یهودیان بسیار بیشتر از آنی بوده که می‌پنداشتیم و جریان‌های ضد یهودیت، شدت کمتری نسبت به تصورمان داشته‌اند.

در سال ۲۰۱۳ کتابخانه اکسفورد و کمبریح در همکاری‌ای بی‌سابقه تلاش کردند که بودجه‌ای برای محفوظ نگاه داشتن این اسناد جمع آوری کنند.

در سال ۲۰۱۳ یک مورخ هلندی کتابهای سده‌های میانی به نام اریک کواکل، یک کشف شاخص را اطلاع داد. در حالی که دانشجویانش به صورت سیستماتیک در بقایای کتابخانه می‌گشتند، ۱۳۲ یاداشت و نامه و رسید از یک محکمه و دادگاه ناشناس در منطقه رینه کشف کردند. آنها در کتابی که در سال ۱۵۷۷ چاپ شده بود، پنهان شده بود. در آن زمان از ورق‌های کاغذ زائد برای صحافی کتاب‌ها و مثلا هماهنگ کردن کتاب با جلدش استفاده می‌شد.

به این ترتیب، نوشته‌هایی که در زمان خودشان هیچ وقت تصور نمی‌شد ارزش خاصی داشته باشند، مثل یک گنج مورد کاوش قرار گرفتند.